سفته کاغذی – فرایند کامل سفته کاغذی – 02191002108

 در این بخش فرایندهای اصلی که از طریق سفته کاغذی انجام می شود توضیح داده شده است. در توصیف این فرایندها تأکیدات قانون تجارت نیز آمده است تا در بخش بعدی در فرایند جایگزین الکترونیکی هریک از این محدودیتها در نظر گرفته شود.فرایندهای حاکم بر سفته شامل لیست زیر است:

1. چاپ و توزیع سفت
2. خرید سفته
3. تکمیل سفته
4. حواله کرد سفته 
5. مطالبه سفته
6. ظهرنویسی سفته
7. ضمانت سفته
8. واخواست سفته
9. وصول یا پرداخت سفته
10. لاشه شدن سفته

 در ادامه این مقاله هریک از این فرایندها توضیح داده شده است. فرایند چاپ و توزیع و حسابداری سفته بر اساس آئیننامه اجرایی ماده 46 قانون محاسبات عمومی کشور، سفارش چاپ سفته توسط اداره کل مدیریت اموال و داراییهای دولت وزارت امور اقتصادی و دارایی صادرشده و این اوراق تحت نظارت در چاپخانه دولتی ایران بر روی کاغذ واترمارک چاپ و با عاملیت بانک ملی ایران توزیع و در اختیار مردم قرار میگیرد.

1-    خرید سفته 

بانک ملی ایران، عامل توزیع سفته چاپ شده در کشور است. سفته های خرد در تمامی شعب و سفته‌های بالای ده میلیارد ریال در شعب منتخب بانک ملی ایران بفروش می رسد. باتوجه به اینکه این سند تجاری بدون تکمیل شدن فاقد هرگونه ارزش قانونی است، لذا در حال حاضر، سفته با قیمتهایی بالاتر از نرخ مصوب در سطح جامعه خریدوفروش می شود. خرید سفته به معنی پرداخت مالیات آن است. هر سفته یک مبلغ اسمی دارد که بر روی فرم چاپی آن مندرج است و فقط تا همان میزان، می توان بر روی آن مبلغ نوشت. برای مثال جهت صدور سفتهای به مبلغ صد میلیون ریال باید سفتهای تهیه نمود که مبلغ اسمی آن کمتر از این میزان نباشد.

 قیمت هر ورق سفته نیز بر اساس مبلغ اسمی آن متفاوت است که به عنوان مالیات از افراد دریافت می شود. بانک ملی ایران سفته را با قیمتهای مختلف با میزان تمبر نیم در هزار ارائه می کند. برای مثال برای تهیه سفتهای که مبلغ اسمی آن صد میلیون ریال است، بر اساس تعرفه مصوب 1398 باید پنجاه هزار ریال به عنوان مالیات پرداخت نمود.

 هم اکنون بیشترین سفته با سقف تعهد ده میلیارد ریال هم چاپ شده است. برای افزایش سقف تعهد یک برگ سفته هم اکنون متقاضی یک برگ سفته را به اداره مالیاتی شمیرانات مراجعه کرده، پس از محاسبه حق مالیاتی و وصول آن از سوی متقاضی، اداره کل مالیاتی شمیرانات پشت برگه سفته کاغذی را مهر می کند.

برای پرداخت حق العمل کاری به بانک ملی به عنوان بانک عامل توزیع سفته/برات، اداره کل مدیریت اموال و دارایی های دولت، وصول حق تمبر مالیاتی را کنترل می کند.

2-    تکمیل سفته 

فرایند تکمیل سفته کاغذی بعد از خرید آن، توسط صادرکننده سفته(متعهد) انجام می شود. در این فرایند مشخصات متعهد شامل اطلاعات زیر در کاغذ سفته نوشته می شود:

مبلغ، تاریخ صدور، تاریخ سررسید، در وجه، نام متعهد/متعهدین، محل پرداخت، امضا

شرایط ماهوی صدور سفته شامل دو موضوع زیر است:

1. اهلیت صادرکننده: شخص باید اهلیت استیفا برای صدور سفته را داشته باشد بدین معنی که شخص بالغ، عاقل و رشید باشد.
2. رضایت صادرکننده: رضایت از طریق امضا شخص بر روی کاغذ سفته محرز می شود.

3-    مطالبه سفته

دارنده سفته یا به تعبیر قانون گذار فته طلب به دو طریق می تواند در دادگاه حقوقی طرح دعوای مطالبه وجه و مطالبه طلب نماید.

• به اداره واخواست سفته مراجعه نموده و سفته خود را واخواست کند واخواست سفته بسیار شبیه گواهی عدم پرداخت یا برگشت چک است، بعدازاین دارنده سفته واجد تمامی حقوقی مندرج در قانون تجارت برای دارنده سفته خواهد بود یعنی به درخواست او خارج ازنوبت رسیدگی می شود و می تواند از تاریخ واخواست، خسارت تأخیر تأدیه مطالبه نماید و نیز بدون نیاز به سپردن خسارت احتمالی موضوع ماده 107 قانون آیین دادرسی مدنی تامین خواسته و توقیف اموال بگیرد.
• دارنده سفته بدون واخواست دادخواست مطالبه وجه سفته بدهد که در این فرض با سفته دقیقاً مثل یک برگه رسید عادی رفتار می شود و دارنده آن از امتیازات قانونی سفته بهره ای نمی برد. 

توجه: در این فرایند تنها گام هایی که در فرایند الکترونیکی شدن حائز اهمیت هستند، عنوان شده است و سایر گام های این فرایند درج نشده است.

4-    لاشه شدن سفته 

درصورتی که سفته توسط صادرکننده پرداخت شد، سفته لاشه خواهد شد. سفته لاشه شده فاقد هرگونه ارزش قانونی است و به معنی عدم وجود تعهد صادرکننده است.

5-    ظهرنویسی سفته 

سفته قابلیت انتقال به غیر را دارد و همان طور که پیشتر بیان شد، می توان سفته را «به حواله کرد» صادر کرد و به این ترتیب مالک سفته اختیار انتقال سفته را خواهد داشت. حتی اگر سفته به حواله کرد نیز نباشد، دارنده سفته می تواند آن را پشت نویسی و یا در اصطلاح حقوقی آن را ظهرنویسی نماید و به غیر دهد. ظهرنویسی که برای انتقال صورت گرفته باشد، کلیه حقوق و مزایای سند را داراست. پشتنویسی سفته مانند چک برای انتقال سفته به دیگری یا وصول وجه آن است، اگر پشتنویسی برای انتقال باشد، دارنده جدید سفته دارای تمام حقوق و مزایایی می شود که به آن سند تعلق دارد. انتقال سفته با امضای دارنده آن به عمل می آید. دارنده سفته می‌تواند برای وصول وجه آن به دیگری وکالت دهد که در این صورت باید وکالت برای وصول قید شود.

پشت نویسی(ظهرنویسی) معمولاً برای موارد زیر انجام می‌گیرد:

• بابت انتقال: در این حالت، ظهرنویسی طریقه انتقال حقوق سفته است؛ بنابراین علاوه بر اینکه مالکیت سفته به دیگری منتقل می شود، کلیه حقوقی که از سفته ناشی می شود نیز از جمله طلب، ضمانت و غیره به انتقال گیرنده واگذار می شود.
• بابت ضمانت: یکی از کاربردهای ظهرنویسی سفته بابت ضمانت می باشد. به این صورت که شخص ثالثی پرداخت سفته را تضمین مینماید تا در صورت عدم پرداخت آن در موعد مقرر، دارنده بتواند به آن شخص یا اشخاص مراجعه بنماید.
• بابت وکالت: ظهرنویسی به عنوان وکالت که ظهرنویسی برای وصول نیز نامیده می شود، عبارت است از اینکه دارنده سفته بدون آنکه مالکیت آن را به دیگری منتقل نماید، با پشتنویسی شخص دیگری را مأمور می‌کند که وجه آن را در سررسید از صادرکننده دریافت نماید.

نکته: چنانچه، مقصود از ظهرنویسی، قید نشده باشد فرض بر این است که ظهرنویسی برای انتقال است.

طبق قوانین تجارت، ظهرنویسی سفته از طریق دو امضا انجام می شود.

 ماده 245 – انتقال برات به وسیله ظهرنویسی به عمل می آید.

ماده 246 – ظهرنویسی باید به امضا ظهرنویس برسد – ممکن است در ظهرنویسی تاریخ و اسم کسی که برات به او انتقال داده می شود قید گردد.

ماده 247 – ظهرنویسی حاکی از انتقال برات است مگر اینکه ظهرنویسی وکالت در وصول را قید نموده باشد که در این صورت انتقال برات واقع نشده ولی دارنده برات حق وصول و لدی الاقتضاء حق اعتراض و اقامه دعوی برای وصول خواهد داشت. جز در مواردی که خلاف این در برات تصریح شده باشد.

ماده 248 – هرگاه ظهرنویس در ظهرنویسی تاریخ مقدمی قید کند مزور شناخته می شود.

همان طور که مشخص است، در ظهرنویسی نیز تاکید قانون بر امضا است. آثار ظهرنویسی بر حسب اینکه برای چه هدفی انجام شده باشد متفاوت است.

تمام اشخاصی که سفته را پشت نویسی نموده‌اند در صورت عدم پرداخت وجه سفته در سررسید، مسئول پرداخت آن به دارنده هستند. به تعبیر حقوقی، دارای مسئولیت تضامنی می‌باشند. یعنی دارنده سفته اختیار دارد تا در صورت عدم وصول در سررسید، وجه آن را از هرکدام از ظهرنویس ها و صادرکننده مطالبه نماید.

شرط استفاده از مسئولیت تضامنی برای دارنده:

دارنده سفته باید ظرف یک سال از تاریخ واخواست، دادخواست خود را به دادگاه ارائه دهد، زیرا اگر دارنده سفته به این وظیفه قانونی عمل نکند، دعوی او علیه ظهرنویس ها پذیرفته نمی شود.

همچنین عدم واخواست سفته در موعد قانونی توسط دارنده سفته، مسئولیت ظهرنویسان سفته را زائل می‌کند.

6-    ضمانت اجرایی سفته چیست؟

ضمانت اجرایی برای عدم رعایت شرایط شکلی سفته در قانون به صراحت ذکر نشده است و به جهت اینکه بسیاری از مقررات سفته و برات یکسان اند، از وحدت ملاک مقررات برات که در ماده 319 قانون تجارت استفاده می شود و بیان می شود که رعایت شرایط شکلی الزامی است. در ماده مذکور ذکر شده است که اگر وجه برات، سفته و یا چک را نتوان در مرور زمان 5 ساله مطالبه نمود، دارنده اسناد ذکر شده می تواند تا حاصل شدن مرور زمان اموال منقول وجه آن را از کسی که به ضرر وی استفاده‌ای بلاجهت نموده است، مطالبه نماید.

توجه: ضمانت سفته نیز بر اساس اصل امضا، با زدن یک امضا در پشت سفته مشخص می شود: ضامنی که ضمانت برات‌دهنده یا محال علیه یا ظهرنویسی را کرده فقط با کسی مسئولیت تضامنی دارد که از او ضمانت نموده است.

سفته به عنوان یک سند تجاری دارای ویژگیهای زیر است:

1. مسئولیت تضامنی
2. وصف تنجیزی
3. وصف تجریدی
4. اصل عدم توجه به ایرادات

 این ویژگی ها در جهت حفظ حقوق اشخاص ثالث که ممکن است دارنده آن سند تجاری باشد و از رابطه صادرکننده و دارنده اولیه بیخبر باشند، ایجاد شده است.

 توجه: اعتبارسنجی فرد دارنده و ضامن سفته بر اساس قوانین بانک مرکزی و محاسبه ریسک هر فرد مورد نیاز است؛ لذا این امکان وجود خواهد داشت که افراد قبل از صدور سفته اعتبارسنجی شوند. این بخش نیازمند حمایت بانک مرکزی برای تدوین قوانین اعتبارسنجی در این حوزه است.

7-    مسئولیت تضامنی شخص صادرکننده

گاه مشاهده می شود که سفته به وسیله ظهرنویسی به افراد متعددی منتقل می شود و شخصی که سفته در دستانش است نمی‌داند باید به چه کسی رجوع نماید و چه کسی مسئول پرداخت است؟

در این حالت باید بیان کرد که شخص صادرکننده و امضاکننده و تمامی اشخاصی که ظهر سفته را نوشته اند، در مقابل دارنده سفته مسئولیت تضامنی داشته و دارنده به هرکدام که بخواهد می تواند رجوع کند. البته برای استفاده از مسئولیت تضامنی باید ظرف یک سال از تاریخ واخواست، دادخواستش را به دادگاه ارائه نماید، چرا که اگر دارنده این مرحله را طی نکند، دعوای او علیه ظهرنویسان مسموع نخواهد بود.

نکته: باید دقت داشت که افراد می توانند پرداخت وجه سفته را ضمانت کنند و این ضمانت، ضمانتی است که مرتبط با صادرکننده و یا ظهرنویسان است و در این حالت ضامنی که ضمانت صادرکننده و یا ظهرنویس را کرده است فقط با شخصی که ضمانتش را کرده است مسئولیت تضامنی خواهد داشت نه با تمامی ظهرنویسان و صادرکننده.

مسئولیت قانونی نپرداختن مبلغ سفته

اساساً نپرداختن وجه سفته، جرم نیست و بر خلاف چک، صدور سفته بلامحل مجازات کیفری در پی ندارد و دارنده سفته، در صورت نبودن وجه، تنها می تواند به دادگاه حقوقی مراجعه و اقدامات لازم را که در زیر به آن اشاره شده انجام دهد.

8-    واخواست سفته

دارنده سفته می بایست در تاریخ سررسید، آن را مطالبه و در صورت وجود وجه آن را وصول کند، ولی چنانچه مبلغ سفته پرداخت نشد، دارنده سفته باید ظرف 10 روز از تاریخ سررسید، سفته را واخواست کند.

واخواست یک نوع اعتراض رسمی است و در حقیقت شکایت دارنده سفته علیه صادرکننده آن است. مبنی بر اینکه سفته در سررسید آن پرداخت نشده است، چراکه ابتدا این اعتراض باید به صادرکننده اطلاع داده شود.

برگه های واخواست نیز نسخه چاپی است که توسط دادگستری مهیا شده است و بانک ها آنها را ارائه می دهند. دادگاه دستور پرداخت وجه سفته را در برگه های واخواست می نویسد و واخواست با کاغذ کاربن در 3 نسخه تنظیم می شود و واخواست کننده آن را امضا می نماید، تمبر را می چسباند و نهایتاً مأمور اجرا آن را ابلاغ می نماید.

نکته حائز اهمیت آن است که اگر شخص در موعد مقرر اعتراض واخواست نماید، این حق برای او وجود دارد که پیش از رسیدگی و صدور حکم، اموال طرف مقابل را توقیف نماید، در این شرایط شخصی که سفته در دست اوست، برای وصول مطالباتش نسبت به دیگران اولویت و تقدم دارد و دادگاه به محض اینکه دارنده سفته چنین تقاضایی را بنماید، معادل وجه را از اموال طرف مقابل، به عنوان تأمین، توقیف می نماید.

همان طور که قبلاً اشاره شد، واخواست سفته برای بهره مندی از مزایای اسناد تجاری از جمله خسارت تأخیر تأدیه و توقیف اموال قبل از صدور حکم و سایر مزایای تجاری لازم است. هرچند بدون واخواست نیز امکان مطالبه وجه آن وجود دارد ولی در این حالت سفته در حد رسید عادی خواهد بود و دعوی ناشی از آن نیز یک دعوای مدنی خواهد بود.

9-    سفته تنزیلی

در برخی موارد، دارنده سفته، نمی تواند تا زمان سررسید موعد پرداخت سفته صبر کند در این حالت می تواند سفته خود را به قیمت کمتر از وجه درج شده در آن و در قبال مبلغ کمتری به بانک دهد به این عمل تنزیل سفته میگوییم. تنزیل از جمله فرایندهای سفته کاغذی نیست و با فرایندهای معمول مانند ظهرنویسی انجام می گردد.

10- جمع بندی 

فرایندهایی که در این بخش توضیح داده شد، باهدف بررسی نقش کاغذ سفته به عنوان یک سند تجاری بود تا شکاف  و راهکار مقتضی برای آنها طراحی شود. در بخش بعد به فرایندهای سفته الکترونیکی و دنیای بدون کاغذ برای این سند تجاری پرداخته شده است.